''Το 'μαρμαράδικο' του Λόρδου Έλγιν''

Από την Νίνα Χ. Χαρατσίδου

Το Νοέμβριο του 1798 ο Λόρδος Έλγιν με εντολή της Βρετανικής κυβέρνησης μεταβαίνει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ως επικεφαλής διπλωματικής αποστολής. Στόχος ήταν να εμποδίσουν από κοινού, Μεγάλη Βρετανία και Υψηλή Πύλη, τα επεκτατικά σχέδια της Γαλλίας στη Μεσόγειο και την Αίγυπτο.

Στα πλαίσια της αποστολής ο Έλγιν, παρακινούμενος από τον αρχιτέκτονα Τόμας Χάρισσον, οργανώνει μια ομάδα με σκοπό την διεξαγωγή έρευνας στο χώρο της Ακρόπολης. Ο Τόμας Χάρισσον είναι πιστός στο ελληνικό στυλ και έχει αντιληφθεί από καιρό ότι τα καλύτερα δείγματα κλασικής αρχιτεκτονικής βρίσκονται στην Ελλάδα και όχι την Ιταλία, όπως πίστευαν οι καλλιτέχνες έως τότε.

Η επί τόπου μελέτη των ελληνικών αρχαιοτήτων θα προσφέρει πολλά στο χώρο της Τέχνης, καθώς επίσης θα βελτιώσει τη γνώση της ελληνικής αρχιτεκτονικής στη Μεγάλη Βρετανία. 

Ο Έλγιν καταπιάστηκε με την όλη υπόθεση με εξαιρετικό ζήλο. Το Αύγουστο του 1800 έχοντας συγκεντρώσει μια ομάδα από έμπειρους καλλιτέχνες και επιστήμονες, ο Έλγιν φτάνει στην Αθήνα. Οι εργασίες αρχίζουν το Φεβρουάριο του 1801. Ο Λόρδος και η ομάδα του, έχουν εξασφαλίσει την υποστήριξη των Οθωμανικών αρχών, υποβάλλοντας υπέρογκα χρηματικά ποσό και πολύτιμα δώρα. Επόμενο είναι οι αρμόδιες Οθωμανικές αρχές να είναι συνεργάσιμες και πρόθυμες να βοηθήσουν τον Έλγιν. Μάλιστα ο σουλτάνος εκδίδει φιρμάνι στην Κωνσταντινούπολη, στις 17 Ιουνίου του 1801, ώστε να αρχίσουν οι εργασίες στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης. Ωστόσο, τα μέλη της αποστολής παραβίασαν τους όρους του φιρμανιού, κατά το οποίο επιτρεπόταν μόνο η διεξαγωγή επιστημονικής έρευνας.

Ο περιηγητής Χομπχάους, από το ταξίδι του στην Αθήνα το 1809, μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για την κατάσταση των μνημείων. Περιγράφει με λεπτομέρεια τη θέση που κατέχουν οι αρχαιότητες μέσα στο χώρο, την φθορά που έχουν υποστεί και τις σύγχρονες κατασκευές που έγιναν εντός της Ακρόπολης.

Ο χώρος της Ακρόπολης προκαλεί θλίψη και πόνο. Οι αρχαιότητες κατασκευασμένες κυρίως από εξαιρετικής ποιότητας πεντελικό μάρμαρο, στέκονται ανάμεσα σε σωρούς σκουπιδιών. Θραύσματα μαρμάρων που έχουν αποκολληθεί από τα γλυπτά, βρίσκονται σκορπισμένα στο χώρο. Εικόνα εγκατάλειψης. Εντός του αρχαιολογικού χώρου, δίπλα στα ιερά κτίσματα έχουν ανοικοδομηθεί οικίες επιφανών Οθωμανών. Πολλές φορές κυρίες της οθωμανικής ελίτ των Αθηνών, εθεάθησαν να παίρνουν το τσάι τους πάνω στον ιερό βράχο.Τα σημάδια καταστροφής μαρτυρούν την αδιαφορία των Οθωμανών, για τον αρχαίο θησαυρό. Κατά τη διάρκεια των έξι αιώνων της Οθωμανικής κυριαρχίας δεν έγινε καμία οργανωμένη επιχείρηση συντήρησης των γλυπτών. 

Ο λόρδος Έλγιν πήρε περίπου τα μισά από τα γλυπτά του Παρθενώνα. Ο ναός της Νίκης καταστράφηκε κατά την περίοδο της Βενετικής κυριαρχίας. Μέρος του τμήματος του μνημείου απομακρύνθηκε από τον Έλγιν. Όπως επίσης τα γλυπτά από τα αετώματα και τις μετόπες που απεικονίζουν το αγαπημένο θέμα των αρχαίων Ελλήνων, τη μάχη μεταξύ Λαπίθων και Κενταύρων. Επίσης, από το ναό του Παρθενώνα απομακρύνθηκε η Ζωφόρος που κοσμούσε το ανώτερο τμήμα των τοίχων του σηκού του ναού σε όλο τους το μήκος. Στη συλλογή του Έλγιν περιλαμβάνονται γλυπτά από το Ερεχθείο και τα Προπύλαια. Ένα μέρος από τα 170 μέτρα (στο σύνολο του είναι 600 μέτρα) του γλυπτού ανάγλυφου της Ζωφόρου, που αντιπροσωπεύει την Παναθηναϊκή πομπή, αφαιρέθηκε και βρίσκεται τώρα στο μουσείο του Ναπολέοντα. Σε μία από τις στήλες του Ερεχθείου, βρίσκονται τα καλύτερα δείγματα Ιωνικού αρχιτεκτονικού ρυθμού, που βέβαια αφαιρέθηκαν από τον Λόρδο Έλγιν και τώρα βρίσκονται στην Αγγλία.

Ας σημειωθεί ότι ο Λόρδος Έλγιν, για να πετύχει όσο το δυνατόν καλύτερα αποτελέσματα για την αποστολή, χρησιμοποιούσε κάθε μέσο. Δωροδοκούσε τις ανώτερες διοικητικές αρχές της Αθήνας, τους Τούρκους υπηκόους. Ενώ συχνά χρησιμοποιούσε την ιδιότητά του ως πρέσβης της Αγγλίας, για να διευκολύνει τις ενέργειες της αποστολής του. Ο Δισδάρης, που κατοικούσε στο εσωτερικό της Ακρόπολης, καθώς και οι φρουροί συχνά έκαναν ΄΄τα στραβά΄΄ μάτια και επέτρεπαν έναντι αμοιβής, να αφαιρεθούν αρχαιότητες από τα κτίσματα, κάτι που απαγορευόταν ρητά από το Φιρμάνι που εξέδωσε η Υψηλή Πύλη στην Κωνσταντινούπολη. Κατά τη διάρκεια των εργασιών, τα γλυπτά υπέστησαν φθορές σύμφωνα με έγκυρες μαρτυρίες ανθρώπων που κλήθηκαν να καταθέσουν στην Εξεταστική Επιτροπή. Κάποια από τα γλυπτά μεταφέρονταν βίαια, σχεδόν σαν πέτρες πάνω σε καρότσες. Οι εργάτες με φτυάρια φόρτωναν στα κιβώτια τα γλυπτά. Τα περισσότερα καταστρέφονταν. Μέσα στη νύχτα σαν τους κλέφτες οι εργάτες έσκαβαν και φόρτωναν, σαν σε εργοτάξιο.. Όπως σημειώνει ο Χόμπχάους ο΄΄ Έλγιν είχε αφαιρέσει πολύτιμη κληρονομιά ενός περήφανου έθνους, βίαια σήκωσε το χέρι του σ΄ένα οικοδόμημα που βρίσκεται στη θέση του για πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια. Μετά τη μεταφορά της συλλογής στη Βρετανία, τα ΄΄ελγίνεια΄΄ μάρμαρα είχαν μεταβληθεί σε σύμβολο της υποδούλωσης της Ελλάδας, της αποτυχίας της Ευρώπης να τη βοηθήσει και της υπερφίαλης υπερηφάνειας της Βρετανίας΄΄.

Ένας από τους πλέον επικριτές του Έλγιν, ο 21χρόνος ποιητής Μπάιρον, μέσα από τα ποιήματά του καταγγέλλει τις ενέργειες της αποστολής καθώς και τους υποστηρικτές της. Χαρακτηριστικά αναφέρω μια υποσημείωση του λόγιου: ΄΄Ο Λόρδος Έλγιν θα μας πείσει με μεγάλη προθυμία ότι όλες οι μορφές με ή χωρίς μύτες, στο μαρμαράδικό του είναι έργα του Φειδία΄΄. Δήλωνε ότι οι Έλληνες είναι σκλάβοι, και δεν ωφελεί σε τίποτε να προσβλέπουν σε ξένους για να τους βοηθήσουν. Αυτό που χρειάζεται η Ελλάδα είναι μια βίαιη επανάσταση.

Ο Χομπχάους έγραφε στο φίλο του, Μπάιρον:΄΄ Ήταν κατά τη διάρκεια της εκεί παραμονής μας, που θλιβόταν κανείς ότι ένας πόλεμος κάτι παραπάνω από εμφύλιος μαινόταν επί του θέματος των ενασχολήσεων του Λόρδου Έλγιν στην Ελλάδα, και έχει κάνει όλους τους Φράγκους αποίκους και τους σημαντικότερους Έλληνες να πάνε με τη μία ή με την άλλη πλευρά της διένεξης. Οι φατρίες των Αθηνών αναβίωσαν΄΄.

ΝΙΝΑ Χ. ΧΑΡΑΤΣΙΔΟΥ Ιστορικός